Oude havens of havengebieden zijn door de ligging aan het water vaak zeer aantrekkelijke stedelijke gebieden om te transformeren naar een gemengd milieu van wonen, werken en voorzieningen. Het nadeel is dat de eerste pioniers in een nog onaantrekkelijk gebied terecht komen. Er wordt niet gewoond en er zijn geen voorzieningen. Het klimaat van het bestaande bedrijventerrein laat zich moeilijk combineren met een doorsnee commerciële ontwikkeling van vastgoed. Een snelle realisatie van het hele gebied maakt het vestigingsklimaat aantrekkelijker, maar vereist grote investeringen in infrastructuur en gebouwen in een korte tijd. Deze vorm van snelle stedenbouw is het huidige financiële klimaat niet meer denkbaar. Kleine kapitaalarme initiatieven zullen het voortouw moeten nemen en de realisatie van een heel gebied zal in een onvoorspelbaar langzaam tempo plaatsvinden. Hiervoor is een nieuwe stedenbouwkundige strategie vereist, die van de langzame stedenbouw: ‘slow urban planning’.

Een van de manieren om nieuwe initiatieven in een oud havengebied te laten ontstaan zonder hoge investeringen is het geschikt maken van de kades voor oude vrachtschepen die zelf door de eigenaren getransformeerd zijn of worden naar woon- of werkschepen. De kades zijn vaak al geschikt voor het aanleggen van deze schepen en verder zijn er slechts enkele voorzieningen nodig zoals walstroom en watervoorzieningen. Varende woon- en werkschepen zijn vaak in grote mate zelfvoorzienend, waarbij de energieopwekking en waterhuishouding op zeer schone wijze kan worden uitgevoerd. Bij eigenaren van varende woonschepen is een grote behoefte aan nieuwe ligplaatsen. Deze eigenaren zijn vaak zeer toegewijd om duurzaam te investeren in hun schepen.

Een combinatie van ligplaatsen voor schepen en het hergebruik van een of meer van de bestaande gebouwen in het havengebied kan een sterke eerste impuls geven aan het gebied, waar door de tijd heen kleinschalige initiatieven op aan kunnen haken. Deze nieuwe initiatieven profiteren van het kleine eiland waar het nieuwe woon-/werkklimaat zich al heeft gevestigd. Vanuit hier kan op langere termijn de ontwikkeling zich als een olievlek uitbreiden. De sfeer van de ligging aan het water wordt op lange termijn versterkt door de ligplaatsen voor schepen.

Door het uitgebreide stelsel van waterwegen in Nederland en de ons omringende landen is de strategie om ligplaatsen voor varende woon- werkschepen te gebruiken in de herstructurering van oude havengebieden toepasbaar op vele locaties in binnen- en buitenland.

Het Vierhavengebied in de Rotterdamse Stadshavens is gekozen voor de uitwerking van de strategie in een concreet plan. In de komende decennia zal in dit gebied een ingrijpende herstructurering plaatsvinden. Tesamen met de reeds aanwezige ‘hotspots’ kunnen de ligplaatsen voor varende woon- werkschepen de basis vormen voor een levendig milieu van wonen, werken en voorzieningen. Het kan een bijdrage leveren aan de door de ondernemers gewenste veiligheid in het gebied. Zonder grote investeringen kan het zo een drager vormen voor de eerste ontwikkeling van kleinschalige initiatieven in de herstructurering van het Vierhavengebied.

In het Vierhavengebied wordt gemikt op een diversiteit van oude vrachtschepen die door de schaalvergroting in de binnenvaart hun bestemming in de beroepsvaart hebben verloren. De havenbekkens staan in open verbinding met de Maas en zijn vooral geschikt voor grotere schepen van 30 tot 50 meter die elders vaak moeilijk een ligplaats kunnen vinden. Voor een goed beheer zullen een aantal criteria worden gesteld die zorg dragen voor een blijvende kwaliteit van de schepen en een goed leefklimaat. Een aantal van de schepen kan een functie hebben die aansluit bij de ondernemersinitiatieven in het gebied, zoals een varende restaurantboot.

Het initiatief voor ligplaatsen van oude schepen kan voor de stad Rotterdam ook een bredere betekenis hebben. Rotterdam is als havenstad vanzelfsprekend verbonden met het water. Het beeld vanaf het water en de kades is historisch gezien altijd bepaald geweest door schepen en de bedrijvigheid als gevolg van transport en handel. Dit vormde een belangrijke bijdrage aan de groei van de welvaart en aan de levendigheid van de stad. Met het wegtrekken van de binnenvaartschepen en havenactiviteiten uit het centrum dreigt dit beeld als havenstad verloren te gaan en blijven lege kades achter. Door de kades te bestemmen voor ligplaatsen voor historische woon- werkschepen blijft de dynamiek van de havenstad in leven.

Initiatief:
Roel Bosch, DKV architecten
Ben ten Hove, HAKA Exploitatie Kantoor
Martine van Lier, Erfgoedwerf

Deze strategie is gepresenteerd op de World Canal Conference 2011, Groningen met diverse opties voor locaties in binnen- en buitenland. Sinds november 2011 zijn gesprekken gaande over de realisatie van ligplaatsen in het Vierhavengebied in Rotterdam.